संरक्षण विकासको वाधक हैन, परिपूरक हो भन्ने आत्मसाथ गर्नु जरूरी छ

रसुवा खबर वर्ष२, अंक २, २०६७ साउन १४ गते शनिवार

म्याग्दीमा ३९ वर्षअघि जन्मिएका अशोक बानियाँ वि.सं २०६३ साल पौष महिनादेखि धुन्चेमा पवित्र हिमालय भूपरिधि कार्यक्रम, मध्यवर्ती क्षेत्र सहयोग आयोजनामा आयोजना प्रबन्धक पदमा कार्यरत हुनुहुन्छ । समाज विकासका निम्ति इमान्दार प्रयासको खाँचो रहेको बताउँने,  प्राकृतिक स्रोत तथा समाजशास्त्रमा स्नाकोत्तर बानियाँले प्राकृतिक स्रोत र जलवायु परिवर्तनको विषयलाई विशिष्ट उद्धेश्य बनाएर उच्च शिक्षाको लागि विदेश जान लाग्नुभएको सर्न्दर्भ पारेर  उहाँसँग रसुवा खबरले कुराकानी गरेको छ । प्रस्तुत छ : प्रेमप्रसाद पौडेलले  बानियाँसँग संरक्षणको सेरोफेरोमा रहेर गरेको कुराकानीको मुख्य अंश :

मध्यवर्ती क्षेत्र सहयोग आयोजना /पवित्र हिमालय भू-परिधि कार्यक्रमको उद्धेश्यहरू के के हुन् ?

स्थानीय समुदायको सहभागिता जनाई लाङटाङ राष्ट्रिय  निकुञ्जमा रहेका दुर्लभ वन्यजन्तु र वनस्पतिहरूको संरक्षण गर्ने र त्यसको सदुपयोगमार्फत स्थानीय बासिन्दाहरूको  दिगो जिविकोपार्जनमा टेवा पुर्‍याउने दुईवटा मुख्य उद्धेश्यहरू लाङटाङ राष्ट्रिय  निकुञ्ज, मध्यवर्ती  क्षेत्र सहयोग आयोजनाको हो । यही उद्धेश्यमा रहेर हामीले कार्य गरेका छौं ।

कार्यक्रमका मुख्य उपलब्धीहरू के के हुन् ?

संरक्षण र जिविकोपार्जनका दुई मुख्य उद्धेश्यमाथि केन्द्रीत रही साँढे चार वर्षो अवधिलाई फर्केर हेर्दा हामीले धेरै उपलब्धिहरू हासिल गरेको महशुस गरेका छौं । पहिलो, संरक्षणको सवालमा दुर्लभ वन्यजन्तुहरू विशेष गरी रेडपाण्डा, हिमचितुवा, कस्तुरी मृगको बैज्ञानिक रूपमा अवस्थितिको पहिचान र अध्ययन, अनुसन्धान  भयो ।  लाङटाङ उपत्यकामा हिमचितुवाको वासस्थान छ भन्ने पुष्टि भएको छ । रेडपाण्डा र उसको बासस्थानको संरक्षणका लागि 'रेडपाण्डा कार्ययोजना' नेपाल सरकारबाट स्वीकृत गर्ने कार्य भएको छ । लाङटाङ राष्ट्रिय नि’कुञ्ज क्षेत्रको उच्च भागमा रहेको गोसाइँकुण्डलाई रामसार क्षेत्रमा सूचिकृत गर्ने कार्य भएको छ । गोसाइँकुण्ड क्षेत्र व्यवस्थापन योजना पनि नेपाल सरकारबाट स्वीकृत गर्ने कार्य भएको छ । हाल सो योजना कार्यान्वयनमा छ ।त्यस्तै, संरक्षणमा स्थानीय बासिन्दाहरूसँग हातेमालो गर्दै स्थानीय समूह, संरक्षण समूह गठन गर्ने, उनीहरूको संस्थागत विकास गर्ने कामहरू भयो । प्राकृतिक स्रोत स्थानीय जनताको आफ्नै हो र प्राकृतिक स्रोत संरक्षणमा स्थानीय समुदायको सहभागिता हुनर्ुपर्दछ भन्ने मूल मन्त्रको जगमा टेकेर संरक्षणको काम चोरी शिकारी नियन्त्रण, आमा समूह, विधार्थीको क्लब गठन र परिचालन गर्ने काम भयो । त्यस्तै गरेर स्थानीय गैर सरकारी संस्थामार्फ युवा परिचालन गरेर संरक्षणको क्षेत्रमा धेरै कामहरू  भइरहेका छन् ।  

स्थानीय जनता, राजनीतिक दलहरूले राष्ट्रिय निकुञ्जको नीति जनताको लागि बाधक भनेका छन्, यसमा के भन्नुहुन्छ ?

यो बुझाइ र प्रस्तुतीमा फरक हो । वास्तवमा संरक्षण भनेको नै अन्तàवगàवा विकास नै हो र विकास पनि संरक्षणको वाधक हुन हुँदैन भन्ने मान्यता हो । तर, बुझाइमा अलिकति फरकपन छ, किनभने स्थानीय बासिन्दा, राजनीतिक दलहरू तुरून्त प्रतिफल प्राप्त गर्ने विकास रोज्छन्, त्यो स्वभाविक पनि हो । तर, संरक्षणको मान्यता अलि फरक अवधिमा मात्र छ, संरक्षणको पनि दूरदृष्टि विकासकै लागि  हो । उद्धेश्यलाई हेर्दा विकास र संरक्षण प्रतिद्वन्द्वी हैनन्, एकअर्काका परिपूरक  हुन् ।  

आयोजना र स्थानीय जनता, मध्यवर्ती समिति, समूह, परिषद बीचको सम्बन्ध कस्तो छ ?

आयोजनाले आफ्नो विशिष्ठ उद्धेश्य प्राप्त गर्न स्थानीय मध्यवर्ती समूह, समिति, संरक्षण सम्बन्धिका समूहरूसँग एकाकार र सहकार्य गरेर संरक्षणका कार्य गर्ने हो । विशेष गरेर संरक्षणको काममा स्थानीय समुदायहरूको अग्रसरता र सहभागिता हुनु पर्दछ । योजना निर्माण गर्नेदेखि लिएर कार्यान्वयन र मूल्याङ्कनमा लक्षित वर्गको  सकृय सहभागिता हुनु पर्छ भन्ने कार्यक्रमको उद्धेश्य थियो, त्यो उद्धेश्य अनुसारका मान्यतामा टेकेर हामीले काम गरेका छौं । जोसँग आयोजनाको सम्बन्ध हुनु पर्ने हो, जो लक्षित वर्ग हो, उनीहरूसँग  सुमधुर सम्बन्ध छ ।

गोसाइँकुण्ड विश्व रामसार क्षेत्रमा सूचिकृत भएको छ । गोसाइँकुण्डसँग धार्मिक, पर्यटकीय, जैविक विविधता, रामसार क्षेत्र, ऐतिहाँसिक महàवहरू  मध्ये  कुन् महत्व प्राथमिकतामा पर्छ ?

यसका दुर्इवटा पाटा छन्, एउटा धार्मिक पाटो । विशेष गरी हिन्दु र बौद्ध धर्ममा आस्था राख्नेको लागि परापूर्वदेखि नै धार्मिक महत्वले गोसाइँकुण्ड चिनिएको छ । यसको ऐतिहासिक महत्व पनि आफ्नो ठाउँमा छ । संरक्षण क्षेत्रमा काम गर्ने भएकोले हामीले योगदान दिने भनेको गोसाइँकुण्डको प्राकृतिक, सांस्कृतिक महत्वलाई बढावा दिने, गोसाइँकुण्ड वरीपरि रहेका विभिन्न खर्क, महत्वपूर्ण जंगल, जडिबुटीहरू छन्, त्यसको विनास हुनबाट बचाउने र पर्यटनलाई बढावा दिने हो । ऐतिहाँसिक, जैविक विविधता भल्कने डकुमेन्ट्री निर्माण, धुन्चेमा गोसाइँकुण्ड सूचना केन्द्र स्थापना, फूर्पा तामाङबाट लेखिएको तथा मबाट सम्पादित 'जैविक विविधता संरक्षण, पर्यटन विकासमा धर्म संस्कृति' भन्ने किताब  यस सर्न्दर्भमा उल्लेखनीय छन् ।

साँढे चार वर्षको अवधिमा धेरै विषयमा केन्द्रीत रहेर कार्य गर्दा जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित कार्यक्रमको प्रभावकारिता कस्तो छ ? समस्या अनुकूलनमा कार्यक्रमले कस्तो भूमिका निर्वाह गरेको छ ?

जलवायु परिवर्तनको असर रसुवा जस्तो हिमाली जिल्लामा बढी पर्दछ ।  भाग्यमानी नै भन्नुपर्छ, रसुवा जिल्लामा पहिलो पाइलट प्रोजेक्टको रूपमा जलवायु परिवर्तन अनुकूलन कार्यक्रम लागू भएको छ । यो नेपालमा पहिलो पटक फिल्डस्तरमा गरिएको परीक्षण हो । दुइवर्षअगाडि राम्चे र भोर्ले गाविसमा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव समुदायको जिविकोपार्जनमा, प्राकृतिक स्रोतमा केन्द्रीत भएर अध्ययन भयो र अध्ययनमा पाइएको विषयलाई लागू गर्‍यौं । राम्चे, भोर्ले, लहरेपौवा र स्याप|mुमा अनुकूलनका कार्यक्रमहरू सुरुवात गरेका छौं  त्यसलाई सबैले प्रशंसा गरेका छन् । प्रशंसा चाहिँ स्थानीय समुदायकै सहभागितामा उनीहरूकै जिविकोपार्जनमा प्रत्यक्ष प्रभाव भएको कारण  कार्यक्रम रूचाएका हुन् । धुन्चेमा जैविक विविधताको जानकारी दिन गोसाइँकुण्ड सूचना केन्द्रको स्थापना भएको छ । जिवजिवेमा अनुकूलनका जानकारी प्राप्त गर्न सूचना केन्द्र स्थापना भयो । भरखरै माननीय वातावरण मन्त्रीले उद्घाटन गर्नुभयो । रूप्सेपानीमा बीउ बैंक  स्थापना भएको छ । रैथानीय बीउको अनुबांशिक स्रोतको खोजी गर्ने, त्यसको संरक्षण गर्नका लागि कार्यहरू स्थानीय जनताकै सहभागितामा भइरहेको छ । कृषिमा परेको असरलाई कम गर्न हामीले कृषि विकास कार्यालयमार्फ विभिन्न कृषक पाठशाला सञ्चालन गर्ने काम गर्‍यौं । जसबाट किसानहरूले कृषि बालीमा हुने  शत्रुजीव र मित्रुजीवको पहिचान गर्ने, शत्रुजीवलाई कम गर्ने र मित्रुजीवलाई बढावा गर्ने काम भएको छ । माटोको उर्वराशक्ति बढाउन, पशु मूत्रलाई जैविक विषादीको रूपमा प्रयोग गर्न  गोठसुधारमार्फ सहयोग पुर्‍याएका छौं ।  वातावरण जोगाउन गोवरग्यास प्लान्ट निर्माणको काम भएको छ । यसले पूर्ण रूपमा वन संरक्षणमा सहयोग पुर्‍याउँछ र जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यून गर्दछ । एसआरआई प्रविधिबाट कम उमेरको धानको बिरूवा अलि फट्टयाएर लगाउने, त्यसले गर्दा धानको उत्पादन निकै बढ्ने स्थानीय जनताले कृषक पाठशालाबाट पाए र त्यसले गर्दा खाद्य सुरक्षा गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । अनुकूलन कार्यक्रमलाई प्रचलित एउटा विकासको मोडलमा लान लहरेपौवा, भोर्ले, राम्चे र स्याफ्रुमा 'स्थानीय  अनुकूलन कार्ययोजना' बनाउन जिविसलाई सहयोग गर्‍यौं, जिविसले स्वीकृत गरी जलवायु परिवर्तनको क्षेत्रमा अनुकूलन कार्यक्रम आफैं स्रोत जुटाएर पनि गर्र्छौं भनेर प्रतिवद्धता जनाएको छ । यसरी हेर्दा नीति निर्माण तहमा पनि  ठूलो काम भएको छ । त्यस्तै गरेर कृषकहरूमा पनि जलवायु परिवर्तनको सूचना पाउन पाँचवटा विद्यालयमा इको क्लबमार्फ 'मौषम मापन' केन्द्र स्थापन गर्नको लागि सहयोग गरेका छौं । त्यसबाट कति तापक्रम बढ्यो - कति घट्यो - पानी कति पर्‍यो - र त्यसको अनुपात, सापेक्षित आर्द्रता कस्तो रहेको छ भनेर स्थानीय किसानहरूले थाहा पाउने, अध्ययन गर्ने र त्यहाँबाट आएका सिकाइलाई कृषक पाठशालामार्फ सूचना प्रवाह गर्ने जस्ता कामहरू हुन्छन् । यसबाट अनुकूलनका विभिन्न उपायहरू अपनाउन, उर्जा क्षेत्र, पानी संरक्षण क्षेत्रमा काम गर्न सजिलो हुन्छ । मुहान संरक्षण गर्न, भइरहेको पानीलाई सदुपयोग गर्न, प्लाष्टिक पोखरीमार्फ संरक्षण गर्ने जस्ता नवीन कुराहरू जलवायु परिवर्तन अनुकूलनका लागि भएको छ । यस्ता कार्यहरू वा मोडलको रूपमा गरिएको कार्यक्रमको वातावरण मन्त्रीले अनुगमन गरेर गरिमा बढाएको मैले सोचेको छु । मलाई पनि सन्तोष भएको छ, मेरै कार्यकालमा रसुवामा पहिलोपटक अनुकूलनको कार्य गर्न पाएर ।  

जडिबुटी संरक्षण, प्रवर्द्धनमा पनि कार्य गर्नुभएको छ ? उत्पादन, बजारीकरण, मूल्य र वैधानिकताको आधारमा कुन् जडिबुटीको रसुवामा सम्भावना छ ?

रसुवा जिल्ला विशेष गरी गैह्र काष्ठ वनस्पतिको क्षेत्रमा धेरै धनी छ । स्थानीयस्तरमा भएका जडिबुटीको संरक्षण, संकलन, प्रशोधन र बिक्री गर्न नेपाल सरकारको नियमले दिएको छ । स्याम्पलको रूपमा हामीले लहरेपौवाको स्याउबारी मध्यवर्ती सामुदायिक वनमा जडिबुटीको काम गरेका छौं । त्यहाँको वनमा चिराइतोको अवस्था धेरै राम्रो छ । जंगलमा लगाइएको झन्डै २०० केजी चिराइतो बिक्रीबाट अहिले सत्तरी हजार रूपैंयाँ आम्दानी भएको छ । त्यहाँ खेर गएको सोत्तरको रूपमा प्रयोग भएको, उपयोगिता थाहा नभएको धसिङ्गरेको अध्ययन गरी तेल प्रशोधन सुरुवात भएको छ । त्यसले गर्दा दर्ुइवटा फाइदाहरू हुन्छ, एउटा खेर गइरहेको जैविक स्रोतको खोज, अनुसन्धान गर्ने र त्यसको उपयोगिताको बारेमा अध्ययन गर्ने, त्यसलाई व्यवहारिक रूपमा उद्यमशीलता विकास मार्फ गरिवी निवारणमा टेवा पुग्दछ । स्याफ्रुको ब्राबलमा चिराइतो खेती गर्ने काम भएको छ । त्यसमा हाम्रो अलि बढी सहयोग होला । तर, सबैको सहयोगमा त्यो कार्य भइरहेको छ । चिराइतोको खेती राम्रो भएको छ । जसरी अघि नै कुरा भयो, जुन् मध्यवर्ती र स्थानीय जनता बीचको द्वन्द्व छ, त्यसको समाधानको लागि यो खेती उपयुक्त माध्यम भएको छ, किनकि  चिराइतोलाई जंगली जनावरले खाँदैन र आम्दानी भरपूर हुने भएकोले चिराइतो ज्यादै सम्भावना छ तथा किसानहरू त्यसमा आकषिर्त छन् । रसुवामा पहिलो धसिङ्गरे र दोस्रोमा चिराइतो हो । निकुञ्ज बाहिर चिलिमे, गोल्जुङ, गतलाङमा पनि धसिङ्गरे रहेको हुँदा यसको प्रशोधन गर्न सके धेरै आम्दानी लिन सकिन्छ । यसलाई स्थानीय जनता, राजनीतिक दल तथा जिविसले मिलेर कार्य गर्न सक्नुपर्दछ । पछिल्लो समयमा सतुवाको पाइलट प्रोजेक्टको रूपमा हामीले काम गरेका छौं । सो को माग चीनमा अत्याधिक रहेकाले सतुवा खेती पनि गर्न सकिन्छ । जडिबुटीको बारेमा म सहलेखक भएर विशेष गरी रसुवाजस्ता हिमाली क्षेत्रमा पाईने जडिबुटीको तथ्याङ्कसहित जानकारीमूलक पुस्तक निस्केको छ, त्यहाँ सबै विवरण छ, त्यसलाई पढ्न सबैलाई अनुरोध पनि गर्दछु । त्यो पुस्तक चाहिँ रसुवावासीकै सम्पत्ति हो ।

रसुवामा कार्य गरेको अनुभवबाट संरक्षण, विकास र जनताको जिविकोपार्जनका कार्य के के गर्न सकिन्छ भन्ने पाउनुभएको छ ?

एउटा जरो गडेको छ, संरक्षण चाहिँ विकासको विरोधी हो भन्ने सोच, त्यो गलत हो । संरक्षण विकासको वाधक हैन, परिपूरक हो भन्ने आत्मसाथ गर्नु जरूरी छ । जिल्लास्तरका राजनीतिक दल, स्थानीय वासिन्दा र विकासका क्षेत्रमा काम गर्ने अगुवाहरूले संरक्षण चाहिँ विकासको विरोधी हैन, यो विकासको परिपूरक हो भन्ने बुझन आवश्यक छ । लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्ज स्थापना भएको झण्डै ३५ वर्षभइसक्यो, अझ पनि संरक्षणलाई वाधक भन्ने जरा गडेको छ, त्यसलाई विस्तारै स्थानीय समुदायलाई शिक्षित गरेर त्यो विकास विरोधी हैन, पक्षमा छ भन्ने बुझाउनु पर्दछ । जलविद्युत, जडिबुटीको जति सम्भावना छ, त्यसलाई संरक्षण विना पर्याप्त मात्रामा प्राप्त गर्न सकिदैन । पर्यापर्यटन, जंगली ट्रेकिङ रुटको संरक्षणमा सहयोग गरी प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ । मुख्य कुरा जिविसले त्यसको अगुवाई गर्ने र राष्ट्रिय निकुञ्जले सहयोग गर्नुपर्दछ । जडिबुटी उत्पादन, प्रवर्द्धन र प्रशोधनको क्षेत्रमा स्थानीय सहभागिता जुर्टाई कार्य गर्न सके विकासको क्षेत्रमा यसले ठूलो टेवा पुर्‍याउँदछ ।

अन्त्यमा रसुवा खबर मार्फत संरक्षणको विषयमा रसुवावासीलगायत लारानि क्षेत्रमा बस्ने जनतालाई के भन्नुहुन्छ ?

मैले साँढे चार वर्षरसुवामा काम गरेको अनुभवबाट स्थानीय जनताको संरक्षण र विकासप्रति निकै चिन्तित भएको मैले पाएको छु । उहाँहरूलाई एउटा टेवा चाहिएको छ, स्थानीय संस्थाहरूले उहाँहरूलाई प्रत्यक्ष एकाकार गरेर लाभ पुर्‍याउन उहाँहरूसँगै बसेर योजना तथा कार्यान्वय गर्नु गराउनु पर्दछ । विकासको प्रतिफल त्यसरी मात्र प्राप्त हुन्छ भन्ने हाम्रो चारवर्षो मूल सिकाई हो । विशेष गरेर उत्तरी भेगका पशुपालकहरू र दक्षिणी भेगमा किसानसँग मिलेर प्रत्यक्ष हामीले काम गर्‍यौं, हामीले त्यो पाएका छौं कि उहाँहरूसँग समन्वय गरेर काम गर्न सके धेरै समस्याहरू समाधान गर्न सकिन्छ । तर, त्यसको लागि इमान्दार प्रयासको खाँचो छ । इमान्दार र लक्षित वर्गमा रहेर काम गर्न सक्यो भने रसुवाको भविष्य निकै उज्वल हुन्छ । स्थानीय युवा, पत्रकार, इको क्लब, एनजीओ, विभिन्न समूह मिलेर संरक्षणको कार्यमा लाग्नुभएको छ, त्यो अत्यन्त सकारात्मक छ । यो निकै राम्रो संकेत हो । स्थानीय युवाहरू भोलि जिल्लाको जिम्मेवार तहमा पुग्ने भएकोले यो सबै जिम्मेवारी युवाको काँधमा छ । विशेष गरी रसुवा खबरले एक वर्षा जुन उपलब्धि हासिल गरेको छ, त्यो अत्यन्त अनुसरणीय छ । मेरो शुभकामना छ, विशेष गरी संरक्षणका विषयमा लेखेर जनतालाई सुसूचित गर्न ।  संरक्षण र विकासको अन्तरसम्बन्ध मिडियाममा सँगसँगै आयो भने सबैले त्यसको विषयमा बुझनेछन् । यसरी खबर संप्रेषण गर्न सकेमा स्थानीय वासिन्दा बढी लाभान्वित हुनेछन् । अन्त्यमा संरक्षणको विषयमा जुन् सिकाई र अनुभव आदानप्रदान गर्ने मौका दिनुभयो, त्यसको लागि रसुवा खबरलाई धन्यवाद दिदै सफलताको कामना गर्दछु ।