समृद्ध बन्दै रसुवा

“ओहो ! रसुवा त नागार्जुन भन्दा पनि टाढा पर्दो रहेछ” काठमाडौंका रैथानेहरू भन्ने गर्थे । नागार्जुनबाट त रसुवा निकै टाढा पर्छ तर पनि काठमाडौंको मध्य शहरतिर बस्ने र कहिल्यै नागार्जुन नकटेकाहरूलाई रसुवा टाढा हैन, नागार्जुनै पनि टाढा हुँदो रहेछ । डेरामा बसेका रसुवालीहरू बीच कुरा हुँदा प्राय यस्तै कुरा हुन्थे । यो लगभग बाह्र पन्ध्र वर्ष अघिका स्मरण आज पनि मनस्पटलमा आइरहेको छ ।

त्यति बेला हामीलाई पनि रसुवा अलि टाढै छ जस्तो लाग्थ्यो । बिहानै बस चढेपछि ढलपल ढलपल हुँदै बेलुकी बल्ल रसुवा पुगिन्थ्यो । बस यात्रा गर्दा थकानको निकै महशुस पनि हुन्थ्यो । दिनभरको यात्रा पछि बस ओर्लेर पाइला चाल्न कठिन पथ्र्यो । अझ भन्नै पर्दा थोरै बस संख्याका कारण बसको यात्रा कठिनाई पूर्ण नै थियो । बसभरि ठसाठस मान्छे, चाडपर्वका समयमा त सजायँ पाएको जस्तै, अन्य समयमा पनि साथै लगिएको सामान जोगाएर घर पु¥याउन सास्ती नै खेपिन्थ्यो । “वागमतीको कर्णाली” भएर रसुवाले परिचय दिइरहेको थियो । सदावहार रसुवा ओहोर दोहोर गरिरहनेलाई बानी परेको थियो ता पनि आगन्तुक बनेर रसुवा छिर्नेका लागि जेल सजायँ जस्तै हुन्थ्यो ।

तर विगत दुई वर्षदेखि यातायातमा केही सहजता भएको छ । दशैं, तिहार र अन्य पर्वका समयमा बसको संख्या कम भएका कारण समस्यामा सुधार हुन सकेको छैन । तर राजधानी मात्र हैन देशका दुरदराजमा बसेका नेपालीले रसुवा सुन्न थालेका छन्, चिन्न थालेका छन् । त्यतिमात्र हैन एक पटक रसुवा जाउँ जस्तो धेरैलाई हुन्छ । रसुवा नाम सुन्ने बित्तिकै कतै कर्णालीतिरको गाउँ होला भन्ने ठान्नेहरूका लागि आज राजधानीबाट चारै घण्टामा जान सकिने वागमतीकै जिल्ला बनेको छ ।

यातायातमा केही सुधार हुनु रसुवा नजिकिदै गर्नुको एउटा सूचक मात्र थियो । रसुवामा नयाँ मानिसको चहलपहल अहिले चर्चामा आएको चिलिमे मोडल पनि एउटा हो । जब वि.सं २०५२ मा डा. डम्बर नेपालीको सकृयतामा चिलिमे जलविद्युत आयोजना निर्माण सुरु भयो । निर्माण कार्य भइरहँदा पनि भूमिगत सुरुङ मार्गका कारण त्यो नजरमा कैद गर्ने इच्छा धेरैलाई हुन्थ्यो । विस्तारै नयाँ आगन्तुकको पाइला स्याफ्रुवेसीसम्म पुग्न थाल्यो । त्यो भन्दा अघिल्ला दिनमा नै गोसाईंकुण्ड धार्मिक पर्यटन, तेस्रो पर्यटकीय गन्तव्य लाङटाङ र चिलिमेको औषधालय तातोपानी कुण्डका कारण पनि मानिसहरूको आवागमन केही बाक्लेको भने थियो । भूमिगत सुरुङ मार्ग, नेपालीको डिजाईन, श्रम, सीप र लगानीका कारण रसुवा छिर्ने मानिसको संख्यामा उल्लेखनीय बृद्धि गराई दियो । त्योसँगै वि.सं २०६४÷२०६५ बाट नै आन्दोलन मार्फत् प्रक्रियामा गएको उक्त कम्पनीको सेयर रसुवाली र आम नेपालीले प्राप्त गर्नु पनि रसुवाको समृद्धि थियो । यससँगै दर्जनभन्दा बढी जलविद्युत निर्माण गर्न सक्ने क्षमता रसुवाले बोकेका कारण पनि रसुवा निकै हल्लामा छ, धेरैको नजरमा छ ।

सन् १८४९ मा तिव्वत र नेपाल बीच युद्ध हुँदा नेपालीले युद्ध जितेर बनाएका रसुवागढी र त्यही गढीलाई आधार बनाएर गरेको ऐतिहाँसिक सन्धिका कारण पनि रसुवा आफ्नो परिचय स्थापित गराउन चाहन्थ्यो । लामो समयदेखि राष्ट्रिय योजनामा प्राथमिकतामा उल्लेख हुँदै आए पनि विकास निर्माण हुन नसकेको “स्याफ्रुवेसी–रसुवागढी” सडक मार्ग बने पछि त आकस्मिक रूपमा नै देशका चर्चित मानिसहरूको गन्तव्य बन्न थाल्यो रसुवा । रसुवागढी नाका र यससँग जोडिएका विविध विषय पुर्खासँगको इतिहाँस, अंशुबर्माकी छोरी भृकुटी घर माइती गर्दा यही बाटो प्रयोग गर्ने गरेको किंवदन्ती साथै चीन–भारत जोड्ने सबैभन्दा छोटो नाकाको रूपमा विकास हुन सक्ने सम्भावनाका कारण पनि पनि यो नाकाको विकाससँगै मानिसहरूको आवागमन बढेको हो । धेरैले रसुवा चिन्न थालेका पनि हुन् ।

यी विविधमध्ये दर्जनभन्दा बढी जलविद्युत बन्ने सम्भावना तथा नेपाललाई नै लोडसेडिङ मुक्त बनाउने हैसियत भएर मात्र हैन, ती आयोजनाको प्रभावित सेयर पाउने नजीर बसेका कारण आज रसुवामा धेरैले घरेडी जोड्न खोजेका छन् । चिलिमेकै कुरा गर्ने हो भने शेयर प्राप्त गर्नेहरूमा तीन वर्षकै अन्तरालमा १ लाख १५ हजार रूपैंयाँदेखि ३ लाख रूपैंयाँसम्म प्रतिव्यक्ति शेयर वापतको आम्दानी छ । न्युनतम १० कित्ता प्राप्त गर्नेले १७ कित्ता थप बोनस पाई २८ कित्ता आफ्नो सम्पत्तिका रूपमा लिइरहेका छन् भने सबैभन्दा बढी सेयर प्राप्त गर्ने जसले ४६ कित्ता पाए उनीहरूको नाममा बोनससहित करीव १ सय ४० कित्ता बराबर भइसकेको छ । १८ हजार रसुवालीले सेयर प्राप्त गरेका छन् । जसमा प्रति परिवार हिशाव गर्दा ५ लाखदेखि २० लाखसम्म पूँजि छ तर २०६८ को तथ्याङ्क अनुसार नै पनि २५ हजारभन्दा बढी रसुवालीहरू चिलिमेको सेयर पाउनबाट बञ्चित पनि छन् ।

यसरी हेर्ने हो भने रसुवामा बनिसकेका जलविद्युत आयोजना चिलिमे (२२ मेगावाट), र निर्माणाधिन आयोजना माथिल्लो साञ्जेन (१४.८ मेगावाट), तल्लो साञ्जेन (४२.५ मेगावाट), रसुवागढी (१११ मेगावाट) मा रसुवालीको लगानी सुनिश्चित भएका कारण पनि आज सबैको नजर रसुवामाथि पर्न थालेको छ । चिलिमे जलविद्युत आयोजनाको मातहतमा बन्न लागेको सिन्धुपाल्चोकको मध्यभोटेकोसी (१०२ मेगावाट) सहित पनि रसुवालीसहित चिलिमे आयोजनाले सेयर वापतको आम्दानी प्राप्त गर्नेछ, सेयर प्राप्त गर्नेछ । त्योसँगै माथिल्लो र तल्लो साञ्जेनमा जिल्ला विकास समिति र गाउँ विकास समितिहरूले पनि ३ प्रतिशत लगानी गरिरहेका कारण स्थानीय निकायले आन्तरिक आय बृद्धि गर्दै जिल्ला समृद्ध बन्ने सम्भावना छ ।

रसुवामा निर्माण हुँदै गरेको माथिल्लो त्रिशूली थ्री ए (६० मेगावाट), माथिल्लो त्रिशूली थ्री बी (४० मेगावाट), त्रिशूली एक (२१६ मेगावाट) अपर मैलुङ ए (८ मेगावाट), फलाँखु (१३.५ मेगावाट) सालासुङ्गी (७८ मेगावाट) हुन् भने सर्भे लाईसेन्स प्राप्त गरी वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कनको क्रममा रहेका रसुवा भोटेकोशी÷लाङटाङ (९७.५ मेगावाट), माथिल्लो मैलुङ (१४.३ मेगावाट) छन् । त्यसैगरि सर्भे लाइसेन्स मात्र प्राप्त गरेका आयोजनाहरुमा लाङटाङ खोला (१० मेगावाट), न्यामनम खोला (६ मेगावाट) र शहिद दिक्षा (४ मेगावाट) गरी रसुवामा जम्माजम्मी ७ सयभन्दा बढी मेगावाट जलविद्युत उत्पादन हुने सम्भावना देखिएको छ । यी आयोजनामा स्थानीयले लगानी गर्ने वातावरण सिर्जना भएसम्म रसुवा र रसुवालीको आर्थिक विकासका लागि पर्याप्त बाटाहरु हुनेछन् । हालै उत्पादन भइरहेको मैलुङ जलविद्युत आयोजना (६ मेगावाट) ले स्थानीयलाई सेयर दिने जनाएको छ ।

जलविद्युत, पर्यटन, रसुवागढी नाका तथा लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञज र यसका वरपर रहेका दुर्लभ पशुपंक्षी, जैविक विविधता, जडिबुटी खेती, कृषि पर्यटन तथा उत्पादित वस्तुका बजारीकरणको माध्यमबाट रसुवाले अग्रगामी छलाङ मार्ने सम्भावना छ । यही सूचकहरूको इमान्दारी पूर्वक कार्यान्वयन, सदुपयोग र प्रयासबाट रसुवा समृद्ध बन्नेछ र बनिरहेको पनि छ ।