चिन्ता वातावरणको

आज विश्वमा नै वातावरण सन्तुलनका लागि चिन्ता गर्न थालिएको छ । केही वर्षदेखि अत्यन्त चर्चामा आएको जलवायु परिवर्तनको अनेपेक्षित तथा अपेक्षित प्रभावले हाम्रो समाजमा वातावरण संरक्षणको लागि चिन्ता, प्रयास तथा विविध छलफल हुँदै आएका छन् ।

जलवायु परिवर्तनको प्रतिकूल असर सबै ठाउँमा देखिएको भए पनि बढी असर चाहिँ हिमाली क्षेत्रमा देखिएको छ । हिमालमा हिँउ पर्ने मात्रा कम हुँदै रेखा माथि माथि सर्दै गएको अवस्था एकातिर छ भने अर्कोतिर परेका हिउँ पनि अत्याधिक रूपमा पग्लँदै जान थालेको छ । हिँउ पर्ने समयमा फेर बदल आएको छ । कतिपय हिमालहरू हिँउ विहीन बन्दै गएका छन् । पानीको मुख्य स्रोतको रूपमा रहेको हिमालमा नै यसरी प्रतिकूल असर पर्दै गएपछि मुलुकमा पानीको अभाव पर्न सक्ने संकेत देखिएको छ ।

हरेक वर्ष मनाइने यस्ता वातावरण दिवस वा वातावरण संरक्षण सम्बन्धि कृयाकलापहरू केबल दिवसमा मात्र सिमित रहनु हुन्न । दिवसमा मात्र हैन प्रत्येक दिन, प्रत्येक क्षण वातावरण सन्तुलनका लागि सोच्ने बेला आएको छ । हामी बाँच्नैका लागि सन्तुलित वातावरण चाहिने र हाम्रा प्रत्येक कृयाकलापका कारण नै वातावरण प्रतिकूल बन्ने भएका कारण पनि यसका विषयमा अत्यन्त गम्भीर हुनु आजको टड्कारो आवश्यकता पनि हो । सर्बप्रथम हाम्रा कस्ता कार्यले वातावरणमा नकरात्मक असर परी वातावरणीय असन्तुलन हुन्छ र हामीले के गर्दा यसमा सन्तुलन कायम गर्न सकिन्छ भन्ने विषमा सोच्ने हो भने वातावरण संरक्षण वा सन्तुलनका निमित्त कुनै पनि ठूला योजना तथा आयोजनाको आवश्यकता पर्दैन ।

हाम्रा दैनिक कृयाकलापबाट उत्पन्न हुने वातावरणीय असन्तुलनको कृयाकलापहरू ठूला पनि हुन्छन् र केही सामान्य पनि हुन्छन् । ठूला कृयाकलापले वातावरण ठूलै खैलाबैला निम्त्याउन सक्छ भने साना कृयाकलापले सानै । तर ठूलो होस् या सानो वातावरणमा असन्तुलन निम्त्याउने कार्य सबैले आ–आफ्नो स्थानबाट न्यूनीकरण गर्न सक्नु पर्दछ । उदाहरणको लागि हामीले दैनिक प्रयोग गर्ने भान्छाको फोहोर (जैविक तथा अजैविक) लाई व्यवस्थापन गरी पुन प्रयोग गर्ने बानी मात्र गर्न सक्यौं भने पनि जैविक तथा अजैविक फोहोरका कारण निम्तिने वातावरणी ह्रास कम भई वातावरण संरक्षणमा योगदान पु¥याउन सकिन्छ । यसका लागि न त कुनै विदेशी सहायताको आवश्यकता पर्दछ न त नेपाल सरकारका कनै विशिष्ट कार्यक्रम ।

घरभित्र र बाहिर जम्मा हुने जैविक फोहोरलाई मलको रूपमा पुनर्उत्पादन गरेर बालीनालीमा प्रयोग गर्न सकियो भने एक त महंगो र पाउन मुस्किल भइरहेको रासायनिक मलको प्रयोगलाई कम गर्दै क्रमशः जैविक खेतीतर्फ उन्मुख हुन सकिन्छ भने अजैविक फोहोरलाई अन्य उपयोगी सामग्री उत्पादनमा लगाउन सकिन्छ । सानै विषय भए पनि हामीले यति मात्र गर्न सके अहिले चर्चामा आएको वातावरणीय ह्रास वा जलवायु परिवर्तनको समस्या न्यून गर्न सकिन्छ ।

वातावरण प्रतिकूल असर पर्ने कृयाकलापहरू विभिन्न औद्योगिक शहरमा कलकारखाना सञ्चालन, सवारी साधन तथा अन्य कुनै हुन सक्लान्, तर हाम्रो ग्रामीण परिवेशमा दरिद्रय मानसिकताका कारण घाँस काट्न सजिलो बनाउने बाहानामा वस्ती वरपरका जंगलमा आगो लाग्ने गरेको छ । यसबाट उत्पन्न प्रतिकूल असरले हामीलाई नै गाँजिरहेको छ । त्यहाँ रहेका वनस्पति र वन्यजन्तु तथा वासस्थानको पनि विनास हुने, पछिल्लो चरणमा निकै चर्चामा आएको जलविद्युत केन्द्र स्थापना गर्ने तीब्र रहर यस्ता खालका आगलागीका कारण धराशयी बन्दै गएका छन् । जंगलमा आगो लाग्दा त्यहाँको पानीको मूल सुक्ने, प्रदुषणका कारण हिमालमा हिँउ पर्न कम हुन्छ, मानव वस्तीमा विभिन्न रोगव्याधी बढ्दै वातावरणीय प्रलयतर्फ उन्मुख हुन्छ भन्ने कुरा सबैले बुझ्नु जरूरी छ ।

आजभोलि हाम्रो समुदाय वातावरण संरक्षणमा अग्रसर पनि छ, पछिल्लो समयमा जन्मदिन मनाउन केक काट्नेको साटो विरूवा रोप्ने, प्रणय दिवसमा प्रेमीप्रेमिकाले पनि विरूवा रोपेर मनाउने गरेको हामीले समाचार सुन्न पाएका छौं । वातावरणको निमित्त रूख, सर्वोपरि उपाय हो, रूख पानी र वातावरणका लागि सर्वोपरि उपाय हो, पानी तथा सन्तुलित वातावरण प्राणी जगतका लागि अपरिहार्य हो यही नै चुरो कुरो हो भन्ने नारालाई साकार पार्न ५० जना, १०० जना हैन सिङ्गो समुदायको सबै मान्छे लागे मात्र वातावरण जोगाउन सकिन्छ । 

साना कृयाकलापले पनि वातावरण संरक्षणमा टेवा पु¥याउँछ र सानै कृयाकलापका कारण वातावरणमा प्रतिकूल असर पर्छ भन्ने कुरा सबैले स्वीकार गर्दै सकरात्मक रूपमा संरक्षणका लागि मात्रै अगाडि बढ्न सक्नु पर्दछ । वातावरण संरक्षणको निमित्त सबैभन्दा ठूलो वन र वनस्पति संरक्षण हो भन्ने विषय कहिल्यै भुल्न हुन्न । वन संरक्षणका लागि ठूला ठूला विरूवा रोपेपर मात्र योगदान पु¥याउन सकिन्छ भन्ने मानसिकतालाई हटाउँदै घर वा कौसीमा रहेको गमलामा फूल मात्र रोपे पनि केही योगदान पु¥याउन सकिन्छ । होला ठूला रूखले ठूलो योगदान पु¥याउला, सानो विरूवाले सानै । तर पनि गमलामा मखमली  रोप्ने, खुर्सानी रोप्ने हरियाली हुने केही न केही विरूवा रोप्ने कार्यले केही न केही योगदान पु¥याउँछ भन्ने बुझ्नु वातावरण संरक्षणमा चिन्तन गर्नु हो ।